Het einde van de onschuldige ontmoeting/ The End of the Innocent Encounter (in the wake of the “conductor issue” in Belgium

(Published in Destandaard, 17 sept, 2025)

ENGLISH BELOW

Waarom culturele neutraliteit in tijden van genocide een onhoudbare illusie is

Gisterenavond keek ik naar De Afspraak op VRT, waar een interessant en open debat werd gevoerd dat veel verder reikt dan de boycot van één dirigent. Aanleiding was natuurlijk de kwestie rond Lahav Shani, de Israëlische dirigent die uiteindelijk geweerd werd van het festival van Gent. Maar eigenlijk ging het over een veel fundamentelere vraag: kunnen we in tijden waarin een land door de VN beschuldigd wordt van genocide, nog doen alsof cultuur en politiek gescheiden domeinen zijn?

Els Hertogen pleitte overtuigend voor het weren van Shani, omdat hij volgens haar het beleid van zijn land cultureel uitdraagt. Ignaas Devisch bracht nuance aan: we moeten onderscheiden of een artiest daadwerkelijk zijn land representeert. Volgens hem doet Shani dat niet. Een valide punt, maar de vraag is of het niet ook iets fundamenteels negeert of over het hoofd ziet.

De leugen van de neutrale ruimte

We houden onszelf voor de gek met het idee dat we cultuur en politiek kunnen scheiden. Die scheiding bestaat alleen in onze hoofden, niet in de werkelijkheid. Wanneer je morgen op straat een Israëliër ontmoet, kun je er niet omheen: ergens in je achterhoofd speelt de vraag hoe deze persoon denkt over wat er in Gaza gebeurt.

Dat is geen kwaadwilligheid of vooroordeel - dat is een menselijke reflex in tijden van extreme morele crisis. Te doen alsof die reflex er niet is, is niet alleen oneerlijk, het is contraproductief. Door die elephant in the room te negeren, creëren we juist de afstand die we beweren te willen overbruggen. Zolang ik die ander die vraag niet expliciet stel, zal er ook nooit echt vertrouwen bestaan ten aanzien van die persoon.

Dit geldt nog sterker voor publieke figuren. Als ik op Spotify een Israëlische artiest tegenkom, ontstaat bij mij sinds enkele maanden onwillekeurig de vraag: wat is zijn of haar houding? En die vraag is niet willekeurig. In Israël is er nauwelijks breed maatschappelijk protest tegen de oorlog in Gaza. De demonstraties richten zich vooral op binnenlandse politiek - corruptie, de gijzelaars - maar zelden op het geweld tegen Palestijnse burgers. Dat vacuüm van protest spreekt boekdelen.

De val van de stilte

Het is in deze dan ook volkomen begrijpelijk dat men aan Shani de vraag stelde zich openlijk te distantëren van het moordzuchtige beleid van zijn land. Dat hij dat niet deed getuigt van een tragische paradox: zoiets zou er namelijk toe hebben geleid dat hij in eigen land zou worden geboycot! Een tragische paradox. Shani spreekt zich niet uit tegen de genocide - begrijpelijk, want dat zou zijn carrière in Israël vernietigen. Organisaties als Breaking the Silence tonen aan hoe dissidenten en tegenstemmen in Israël worden gemarginaliseerd. Ex-militairen die getuigen over de bezetting zien hun maatschappelijke positie ondermijnd, hun professionele kansen verdwijnen.

Maar juist omdat we zijn stilte begrijpen, wordt het wantrouwen jegens hem rationeel. Het is dezelfde reflex die we hadden na 1945: je vertrouwde een Duitser niet zomaar, ook al begreep je waarom hij tijdens de oorlog had gezwegen. Begrip voor de reden van zwijgen heft het wantrouwen niet op - het verklaart het.

Shani zit gevangen in een dubbele boycot: geweerd in België omdat hij zwijgt, bedreigd met uitsluiting in Israël als hij spreekt. Deze situatie illustreert precies waarom neutraliteit in extreme tijden een illusie is. Er is geen veilige tussenruimte meer.

Het spook in de concertzaal

Stel je voor: Shani was wel gekomen. Het publiek zit in de zaal, de muziek begint. Maar zou iemand echt volledig opgaan in de muziek? Zou er niet bij velen een onderstroom van onuitgesproken vragen zijn blijven hangen? Over zijn stilzwijgen, over zijn positie, over wat zijn muziek betekent in deze context?

Die spanning zou voelbaar zijn geweest. Niet omdat het publiek kwaadwillig is, maar omdat genocide zo'n extreme breuk in de werkelijkheid creëert dat geen enkele menselijke ontmoeting er meer onberoerd door blijft. We kunnen doen alsof die breuk er niet is, maar dan bedriegen we onszelf.

De kinderachtigheid van ontkenning

De reactie van onze premier maakte alles nog erger. Door het debat te framen als antisemitisme, toonde hij een adembenemende intellectuele luiheid. Dit gaat niet over Joodse identiteit - het gaat over medeplichtigheid aan genocide. Door die onderscheiding te weigeren, reduceerde hij een complex moreel vraagstuk tot een identiteitspolitiek cliché.

Zijn kinderachtige excuses aan Shani waren niet alleen misplaatst - ze waren zelf immoreel. Ze negeerden de realiteit waarin we leven: een realiteit waarin genocide plaatsvindt terwijl wij pretenderen dat cultuur daarvan gescheiden kan blijven.

De moed van de confrontatie

Burgers dragen verantwoordelijkheid. Niet direct voor hun regering, maar wel voor hun houding ertegen. Wanneer een hele samenleving zwijgt over genocide, is dat zwijgen zelf een morele positie. De vraag stellen aan iemand uit zo'n samenleving is dan niet alleen legitiem - het is noodzakelijk.

De boycot van Shani was geen aanval op Israëlische cultuur. Het was een erkenning van een pijnlijke waarheid: in tijden van genocide bestaat er geen onschuldige ontmoeting meer. Elke culturele uitwisseling draagt de echo van die genocide mee, of we dat nu willen erkennen of niet.

De prijs van eerlijkheid

Het is tijd om op te houden met de pretentie dat kunst boven politiek staat. Kunst ontstaat niet in een vacuüm - ze wordt gemaakt door mensen die keuzes maken, die zwijgen of spreken, die handelen of wegkijken. Vooral in extreme tijden worden die keuzes moreel relevant.

Het weigeren van Shani was geen censuur - het was een erkenning van de werkelijkheid waarin we leven. Een werkelijkheid waarin genocide plaatsvindt en waarin zwijgen daarover zelf een positie is. Wie die realiteit ontkent, kiest niet voor neutraliteit. Hij kiest ervoor de ogen te sluiten voor de grootste morele crisis van onze tijd.

Dat is niet neutraal. Dat is medeplichtig.

ps: interessante vraag: zouden we enkele maanden geleden met evenveel bewondering het 100-jarige bestaan van ‘der Zauberberg’ hebben gevierd, als Thomas Mann in de jaren 30 niet publiekelijk afstand had genomen van het regime van zijn vader- en moederland?

Pps: Er zijn veel mensen die het niet vinden kunnen dat je van burgers van een land als Israël of een ander genocide regime vraagt om zich uit te spreken. Maar je zou het ook kunnen en moeten omkeren, en dat is eigenlijk het hele punt van wat ik wil zeggen: het is net een blijk van respect om die vraag wel te stellen. Want pas door die vraag te stellen kan er ruimte ontstaan voor een echte ontmoeting.

————————————————————————————————

ENGLISH

Why cultural neutrality in times of genocide is an untenable illusion

Last night I watched De Afspraak on VRT, where an interesting and open debate was held that reaches much further than the boycott of one conductor. The occasion was naturally the issue surrounding Lahav Shani, the Israeli conductor who was ultimately barred from the Ghent festival. But really it was about a much more fundamental question: can we, in times when a country is accused of genocide by the UN, still pretend that culture and politics are separate domains?

Els Hertogen convincingly argued for barring Shani, because according to her he culturally represents his country's policy. Ignaas Devisch brought nuance: we must distinguish whether an artist actually represents their country. According to him, Shani does not. A valid point, but the question is whether this doesn't also ignore or overlook something fundamental.

The Lie of the Neutral Space

We fool ourselves with the idea that we can separate culture and politics. That separation exists only in our heads, not in reality. When you meet an Israeli on the street tomorrow, you can't avoid it: somewhere in the back of your mind plays the question of how this person thinks about what's happening in Gaza.

That's not malice or prejudice - that's a human reflex in times of extreme moral crisis. Pretending that reflex isn't there is not only dishonest, it's counterproductive. By ignoring that elephant in the room, we create precisely the distance we claim to want to bridge. As long as I don't explicitly ask that other person that question, there will never be real trust toward that person.

This applies even more strongly to public figures. When I encounter an Israeli artist on Spotify, for several months now the question involuntarily arises: what is his or her position? And that question is not arbitrary. In Israel there is hardly any broad social protest against the war in Gaza. The demonstrations focus mainly on domestic politics - corruption, the hostages - but rarely on the violence against Palestinian civilians. That vacuum of protest speaks volumes.

The Trap of Silence

It is therefore completely understandable that Shani was asked to openly distance himself from his country's murderous policy. That he didn't do so testifies to a tragic paradox: doing so would have led to him being boycotted in his own country! A tragic paradox. Shani doesn't speak out against the genocide - understandably, because that would destroy his career in Israel. Organizations like Breaking the Silence show how dissidents and opposing voices in Israel are marginalized. Ex-soldiers who testify about the occupation see their social position undermined, their professional opportunities disappear.

But precisely because we understand his silence, distrust toward him becomes rational. It's the same reflex we had after 1945: you didn't just trust a German, even though you understood why he had remained silent during the war. Understanding the reason for silence doesn't eliminate distrust - it explains it.

Shani is caught in a double boycott: barred in Belgium because he remains silent, threatened with exclusion in Israel if he speaks. This situation illustrates precisely why neutrality in extreme times is an illusion. There is no safe middle ground anymore.

The Ghost in the Concert Hall

Imagine: Shani had come. The audience sits in the hall, the music begins. But would anyone really be completely absorbed in the music? Wouldn't there be, for many, an undercurrent of unspoken questions lingering? About his silence, about his position, about what his music means in this context?

That tension would have been palpable. Not because the audience is malicious, but because genocide creates such an extreme break in reality that no human encounter remains untouched by it. We can pretend that break isn't there, but then we deceive ourselves.

The Childishness of Denial

Our prime minister's reaction made everything worse. By framing the debate as antisemitism, he showed breathtaking intellectual laziness. This isn't about Jewish identity - it's about complicity in genocide. By refusing that distinction, he reduced a complex moral issue to an identity politics cliché.

His childish apologies to Shani were not only misplaced - they were themselves immoral. They ignored the reality in which we live: a reality in which genocide takes place while we pretend that culture can remain separate from it.

The Courage of Confrontation

Citizens bear responsibility. Not directly for their government, but for their attitude toward it. When an entire society remains silent about genocide, that silence is itself a moral position. Asking the question of someone from such a society is then not only legitimate - it's necessary.

The boycott of Shani was not an attack on Israeli culture. It was a recognition of a painful truth: in times of genocide, no innocent encounter exists anymore. Every cultural exchange carries the echo of that genocide, whether we want to acknowledge it or not.

The Price of Honesty

It's time to stop pretending that art stands above politics. Art doesn't arise in a vacuum - it's made by people who make choices, who remain silent or speak, who act or look away. Especially in extreme times, those choices become morally relevant.

Refusing Shani was not censorship - it was a recognition of the reality in which we live. A reality in which genocide takes place and in which remaining silent about it is itself a position. Whoever denies that reality doesn't choose neutrality. He chooses to close his eyes to the greatest moral crisis of our time.

That's not neutral. That's complicit.

PS: interesting question: would we have celebrated the 100th anniversary of ‘The Magic Mountain’ with as much admiration a few months ago, if Thomas Mann had not publicly distanced himself from the regime of his fatherland and motherland in the 1930s?