Hebzucht/greed (essay following a film festival on ‘the 7 deadly sins’)

ENGLISH BELOW

Ik herinner me nog goed de discussies die ik destijds met mijn medestudenten economie op de universiteit voerde over de vraag of de mens in staat is zijn eigenbelang te overstijgen of niet. Vroeg of laat weerklonk in die debatten steevast een cynische stem, die honend de eerste positie moest weglachen als 'getuigend van een gebrek aan levenservaring'. Die beschuldiging maakte indruk, want de meesten traden de cynicus snel braafjes bij — blijkbaar zien velen zichzelf liever als hebzuchtig en egocentrisch dan als arm aan levenservaring.

De homo economicus

Het debat over de aard van de menselijke natuur kent een lange geschiedenis en ook daarin heeft de cynicus maar al te vaak de toon gezet, wat ertoe heeft geleid dat het huidige mensbeeld erg pessimistisch van inslag is: de mens is een hebzuchtig, op eigenbelang belust wezen, dat wel tot samenwerking in staat is, maar enkel als dit binnen een strategisch opzet past van gewin op lange termijn. In deze schets herkennen we meteen de homo economicus, dé hoeksteen van de vrije markttheorie en de hele economische wetenschap. De homo economicus heeft een feilloos inzicht in zijn eigen voorkeuren en op geheel rationele wijze streeft hij ten allen tijde maximalisatie van zijn 'geluk' (genot) na.

De ondertitel private vices, public benefits die de Nederlandse econoom Bernard Mandeville gebruikte voor zijn boek The fable of the bees (1714), werd zeventig jaar later de hoofdpeiler van Adam Smiths vrije markttheorie, ook wel de theorie van de onzichtbare hand. De utilitaristische theorie van de onzichtbare hand stelt dat mensen niet uit sympathie met elkaar handel drijven, maar louter uit eigenbelang. De bakker verkoopt zijn brood niet uit menslievendheid, maar omdat hij geld nodig heeft. Hij is op zoek naar de hoogst mogelijke verkoopprijs, daar waar de koper de laagst mogelijke prijs hoopt te betalen. De bakker en zijn potentiële klanten treffen elkaar op de 'markt': zet de bakker zijn prijs te hoog, dan zullen er te weinig geïnteresseerde kopers zijn. Zet hij zijn prijs te laag, dan zullen er te veel geïnteresseerde kopers zijn. Zo zal er uiteindelijk een prijsevenwicht ontstaan: dat evenwicht is de prijs, die over het geheel van kopers en aanbieders genomen, alle individuele preferenties indachtig, het meeste 'geluk' of 'nut' oplevert. Het is die prijs die de samenleving in haar geheel het meeste 'geluk' bijbrengt. Met andere woorden: als de overheid de markt vrijlaat (en niet ingrijpt met prijscorrecties of andere maatregelen), dan functioneert de markt als een onzichtbare hand, die de private vices — de hebzucht en het egoïsme van de individuele marktactoren — automatisch omtovert tot public benefits.

Waar iemand als Adam Smith maar al te goed begreep dat een samenleving meer behelst dan dé markt, dat niet iedereen in het gewone leven zich gedraagt als een homo economicus en dat de markt ook sociaal onrechtvaardige uitkomsten kan opleveren, zodat ingrepen en correcties van de overheid broodnodig zijn,[1] is de theorie van de onzichtbare hand sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw met de opkomst van het neoliberalisme een heel ander leven gaan leiden. Vooral na de tweede wereldoorlog was het keynesianisme nog erg populair: de wereld lag in puin, alles moest worden heropgebouwd, dus was staatsinterventie hoogstnodig, op alle fronten, niet alleen qua infrastructuur, maar ook qua uitbouw van wat we de sociale welvaartsstaat zijn gaan noemen, met een hecht middenveld dat quasi constant in overleg stond met de overheid en dat op die manier een brug sloeg tussen de kiezer en de politiek. Tegen het eind van de jaren zeventig echter begon dit model af te kalven. Al in de jaren vijftig waren een aantal economen en intellectuelen (de zogeheten Mont Pelerin Society, gesticht door ondermeer Friedrich von Hayek en Milton Friedman) begonnen met de uitbouw van een heel netwerk aan denktanks en universitaire en journalistieke contacten. Met de oliecrisis van de jaren zeventig zagen zij hun kans schoon, en spoedig begon er door de rangen van de macht een neoliberale wind te waaien, wat onder meer tot gevolg had dat men hebzucht niet langer enkel voor lief ging nemen, maar het ook nog eens ging ophemelen en aanmoedigen. Hoe hebzuchtiger het individu, hoe geölieder de Onzichtbare Hand van de markt kon functioneren, was het idee. Greed is good![2]

Dit vormt een van de centrale uitgangspunten van de filosofie van Ayn Rand, een Russische, naar Amerika uitgeweken dissidente, die vooral met haar filosofische romans een zeer grote invloed heeft gehad in Amerika. Haar roman Atlas shrugged, een onverbloemde ode aan meedogenloos en gehaaid ondernemerschap, is in Amerika na de Bijbel het meest gelezen boek — niet voor niets is een hele generatie kinderen van Silicon Valley-ondernemers vernoemd naar helden uit haar werk. Een ander idee dat centraal staat in haar werk is dat er nooit genoeg markt kan zijn. Het publieke domein moet volledig worden geprivatiseerd. Zelfs persoonlijke relaties moeten in het teken van de markt komen te staan. Als ik een vriend een vriendendienst bewijs, dan saboteer ik daarmee de markt. Ik moet er geld voor vragen. Doe ik dat niet, dan wordt er binnen de kortste tijd van mij geprofiteerd. In plaats van vriendschap en vertrouwen hebben we contracten nodig.

Kenmerkend aan het huidige mensbeeld is dat er een scherpe tegenstelling aan ten grondslag ligt tussen natuur en cultuur — of tussen dier en mens. Mensen zouden van nature hebzuchtig, strijdvaardig en competitief zijn, kortom 'dierlijk'. Maar gelukkig kennen ze (in tegenstelling tot de andere dieren), als kroon op de evolutie, ook zoiets als cultuur en beschaving, zodat ze die 'dierlijke' basislaag binnen de perken kunnen houden en ze op een 'humane' manier met elkaar kunnen samenleven. Cultuur blijft echter maar een dun vernislaagje. Het natuurlijke egoïsme en geweld kunnen zo weer bloot komen te liggen.

De tegenstelling tussen natuur en cultuur kent stevige wortels in de filosofie en de biologie, waar de economische wetenschap voortdurend leentje buur bij heeft gespeeld. Het is interessant om te peilen naar die wortels, zeker nu er vandaag de dag vanuit die eerste disciplines een felle tegenwind is komen opzetten tegen het dualisme natuur-cultuur, en daarmee ook tegen het heersende pessimistische mensbeeld.[3]

Hobbes. Darwinisme. Het leven een constante strijd en competitie.

De verhouding tussen mens en dier heeft de mens allicht altijd beziggehouden. Op de prehistorische grotschilderingen staan voornamelijk dieren afgebeeld. Maar het feit dat de mens die schilderde, en niet omgekeerd, zal onze voorouders wel te denken hebben gegeven.

Vanaf de klassieke oudheid zag de mens zichzelf graag als een tussenwezen, zwevend tussen het aardse en het goddelijke. Met het aardse doelde men op het driftmatige, agressieve en bandeloze in ons — het dierlijke —, terwijl het goddelijke ons daaraan moest doen ontstijgen — via de rede, de taal of onze moraal. Deze klassieke tweedeling tussen de natuur en het goddelijke niveau van cultuur en beschaving blijft nazinderen doorheen de hele geschiedenis, met dit verschil dat het culturele niveau gaandeweg niet meer werd gezien als goddelijk van oorsprong, maar als de uitkomst van een sociaal construct. De zeventiende-eeuwse Engelse filosoof Thomas Hobbes schotelde de wereld een beroemd gedachtenexperiment voor: stel je voor dat alle mensen stateloos zouden leven, zonder wetten en een politionele en rechterlijke macht — de zogenaamde natuurtoestand — hoe zou dat leven er dan uitzien? Volgens Hobbes zou een dergelijke toestand onhoudbaar zijn. Mensen zouden in een toestand van permanente oorlog verkeren en iedereen zou elkaar voortdurend naar het leven staan. Mensen zouden constant in onzekerheid en stress leven. En verlamd door angst zou niemand iets kunnen opbouwen. Van eigendom zou geen sprake kunnen zijn, want wie iets bezit, zou alleen maar kwetsbaar zijn.

Het is daarom logisch, stelt Hobbes, dat mensen een andere vorm van samenleven zouden verkiezen boven die 'beestachtige' wijze van de natuurtoestand. Mensen begrijpen dat het in hun eigenbelang is om een soort van sociaal contract met elkaar aan te gaan, waarin men afspreekt geen geweld meer te gebruiken. Het geweldmonopolie zou voortaan berusten bij een soeverein heerser, die Hobbes naar het monster in het Oude Testament de Leviathan noemde, van wie zoveel afschrikking uitgaat dat men zich voortaan aan de nieuw overeengekomen regels van de beschaving houdt, zodat eigendom en samenwerking mogelijk worden.

De grondgedachte van Hobbes' sociale en politieke filosofie is dus dat de mens van nature een hebzuchtig en slecht wezen is en dat er daarom een sociaal geconstrueerde tegenkracht nodig is om die gewelddadige driftmatigheid te onderdrukken. Die culturele tegenkracht stamt niet van god, maar is het product van een sociaal contract, en gaat dus uiteindelijk terug op taal of de rede.        

Deze visie treedt ook naar voren in The origin of species, het boek waarmee Darwin de wereld liet kennismaken met de evolutietheorie. Zelf putte hij daarvoor ondermeer inspiratie uit het werk van Robert Thomas Malthus, een achttiende-eeuws Brits denker die aantoonde dat de groei van een populatie altijd exponentieel stijgt, terwijl de toename van het benodigde voedsel voor die populatie alleen maar lineair stijgt, wat op een gegeven moment onvermijdelijk tot een overlevingsstrijd binnen de soort moet leiden. Ook volgens Darwins evolutietheorie leven individuen van eenzelfde soort in een voortdurende onderlinge strijd, zij het dat de evolutiestrijd niet gaat om wie het sterkst is, maar om wie het best is aangepast aan de omgeving. De variaties binnen een soort die de beste aanpassing aan de omgeving bieden, leveren de 'fittest individuals' op, zodat deze variaties het meeste kans hebben zich te verspreiden binnen de soort.

Omdat Darwin in zijn boek ook aantoont dat de mens afstamt van de mensaap, waarmee hij de placenta met god definitief doorknipte en de mensheid steviger als ooit tevoren in het dierenrijk liet wortelen, rekende hij op erg veel tegenstand van zijn tijdgenoten. Die tegenstand kwam er natuurlijk ook en is zelfs vandaag de dag nog present. Maar tegen zijn verwachtingen in, werd zijn theorie tevens op enorm veel animo onthaald, en wel omdat het aansloot bij wat intussen een geliefkoosd mensbeeld was gaan worden: de mens als een van nature hebzuchtig en egoïstisch wezen. De brug die Darwin had geslagen met de natuur, dat nu één grote evolutionaire competitieve arena bleek te zijn, kwam als geroepen en leek een definitief, 'wetenschappelijk' bewijs van het feit dat de mens van nature egoïstisch is. Vooral bij de rijken werd dit op enthousiasme onthaald. Bankiers als Carnegie en Rockefeller zagen in Darwins theorie een legitimering van hun succes. De wereld is één groot strijdperk en het is normaal dat er dus winnaars en verliezers zijn. De rijken volgen gewoon een natuurwet en niemand kan hen verwijten dat zij uit de natuurlijke strijd naar voren treden als de 'fittest individuals'.[4]

Neodarwinisme

Met de ontdekking in de jaren vijftig van het Dna en de genen doet zich een shift voor in de biologie en begint men Darwins theorie door een andere bril te bekijken. Darwin had zijn theorie gebaseerd op optredende variaties binnen soorten, maar hoe die variaties tot stand kwamen, wist hij niet. Een tijdgenoot van Darwin, Mendel, had al een tipje van de sluier gelicht — ook al bleef zijn theorie lange tijd onder de radar — door aan te tonen dat sommige eigenschappen dominant zijn en andere recessief, wat betekent dat bij kruising de dominante eigenschappen de recessieve zullen verdringen (handige kennis voor bijvoorbeeld paarden- en hondenfokkers). Maar het is wachten tot de ontdekking van het Dna en het kopieerproces bij procreatie, vooraleer men inziet dat de variaties die zo cruciaal zijn voor Darwins theorie het product zijn van foutjes bij het kopieerproces van Dna naar Rna, en terug.

De nieuwe kijk — het neodarwinisme — houdt in dat men het evolutionaire mechanisme niet langer ziet spelen op het niveau van individuen, maar op het niveau van de genen. Het individu zou slechts een slaafse robot zijn van zijn genetische materiaal. Individuen worden door de 'zelfzuchtige' genen gebruikt om zichzelf te kunnen doorgeven aan een volgende generatie. De metafoor van zelfzuchtige genen komt uit een van de bekendste boeken die het neodarwinistische kamp heeft voortgebracht, The selfish gene van Richard Dawkins. Ook al benadrukt Dawkins dat het slechts om een metafoor gaat — genen kennen geen gevoelens en intelligentie, en kunnen dus niet letterlijk zelfzuchtig zijn —, zowat iedereen, ook hij zelf, vervalt voortdurend in een letterlijke interpretatie ervan. De genen draaien ons voortdurend een rad voor de ogen door ons de illusie voor te schotelen dat er zoiets bestaat als individualiteit en vrije wil. Ze betoveren ons met wanen als verliefdheid en opwinding, om zo intussen stiekem kopieën van zichzelf door te geven aan een volgende generatie.

Samenwerking in de natuur verklaren neodarwinisten door via wiskundige modellen aan te tonen dat het voordelig is voor de genen. Zo ontdekten zij drie belangrijke mechanismes: verwantschapsselectie, wederkerig altruïsme en indirecte reciprociteit. Verwantschapsselectie bijvoorbeeld werkt als volgt: de genen van mijn zus zijn voor de helft identiek aan de mijne, dus is het voordelig voor onze genenpoel dat we elkaar helpen en beschermen, zodat er in totaal meer kans zal zijn dat ons genetisch materiaal de meet van de volgende generatie haalt.

Vooral de studies naar wederkerig altruïsme zijn erg bekend geworden: dingen zoals de speltheorie en het gevangenendilemma spraken in volle Koude Oorlogstijd zeer hard tot de verbeelding. De speltheorie draait rond de vraag welke actie de elkaar wantrouwende deelnemers van een competitieve setting het best kiezen. Aan de hand van wiskundige modellen overloopt men alle opties en berekent men vervolgens wat de meest succesvolle strategie is.

De neodarwinist bekrachtigt eens te meer het beeld van de van nature hebzuchtige mens, slaaf als hij is van zijn zelfzuchtige genen.

Tegenwind

We zagen eerder dat het neoliberalisme vanaf eind jaren zeventig aan een felle opmars begon. Hierbij waren vooral politieke factoren van belang, maar de populariteit van het neodarwinisme, met een mensbeeld dat het neoliberalisme erg in de kaarten speelt, heeft zeker ook een rol gespeeld. Wanneer eind jaren tachtig het politieke landschap nog eens grondig door elkaar wordt geschud en de Muur valt, lijkt het neoliberalisme en het erbij horende mensbeeld helemáál onstuitbaar: de mens is een egoïstisch, hebzuchtig wezen, en we kunnen dus maar beter uitgaan van een economisch (en meer en meer ook sociologisch en psychologisch) model dat daarmee rekening houdt, in plaats van naïevelijk van andere premisses uit te gaan om dan nadien te moeten merken dat het niet werkt — zoals in de Sovjet-Unie.[5]

Toch is kritiek op het huidige mensbeeld erg op zijn plaats. Reeds in de negentiende eeuw bestreden vele geleerden, waaronder de vermaarde Russische anarchistische prins Kropotkin, de visie als zou er in de natuur niets dan strijd en competitie bestaan. Kropotkin schreef het boek Mutual aid en wees erop dat er net enorm veel samenwerking onder dieren bestaat, wat gezien de vijandigheid van de omgeving vaak levensnoodzakelijk was.[6]

Vanuit het denken van Kropotkin en anderen is de sociobiologie ontstaan, een discipline waarin men kijkt naar het sociale gedrag van dieren. Vele sociobiologen begonnen zich af te vragen of het evolutiemechanisme misschien ook kon spelen op groepsniveau — wat men groepsselectie noemt. Groepsselectie is vandaag nog altijd een fel twistpunt onder biologen, en de vraag of het evolutionaire mechanisme ook op groepsniveau kan spelen, in plaats van enkel op individueel niveau, is nog altijd onopgelost.

Ook Darwin zelf speculeerde destijds al over de mogelijkheid van het bestaan van groepsselectie. Naast strijd en competitie, had hij tevens oog voor tal van andere krachten in de natuur, zoals sympathie, mededogen, empathie, trouw en altruïsme. De grote vraag waar hij tientallen jaren mee worstelde, was hoe dergelijke krachten hadden kunnen ontstaan tegen de achtergrond van wat wel degelijk een meedogenloze evolutiestrijd is.

 De neodarwinist echter kan een dergelijke vraag niet eens serieus nemen. Voor de neodarwinist is het individuele perspectief — waartoe empathie en sympathie behoren — illusoir en telt enkel het niveau van de genen. Voor de neodarwinist bijvoorbeeld zijn de opwinding, aantrekkingskracht en liefde tijdens seksualiteit niet meer dan een illusoir schouwtoneel dat de genen ons voorspiegelen om het eigen doel te bereiken.

Men noemt dit het onderscheid tussen het proximate en het ultimate niveau. Stel je een gigantisch cruiseschip voor dat naar het zuiden vaart, met op het bovenste dek een zwembad met daarin twee personen die in hun dobberende opblaasbare bootjes in twee verschillende richtingen drijven. De ene persoon heeft het gevoel dat hij naar het noorden opschuift, terwijl de andere het gevoel heeft naar het zuiden te drijven. Dat is het proximate niveau. Wie echter in een helikopter boven de boot vliegt, ziet het anders. Hij beleeft het vanuit het zogenaamde ultimate perspectief en voor hem drijven de bootjes beide naar het zuiden. Voor de neodarwinist is dat laatste niveau het enige niveau van tel — het échte niveau.

Vandaag de dag echter lijken steeds meer wetenschappers, ook biologen, ervan overtuigd te zijn dat het onzinnig is om individuen te reduceren tot hun genen. Onze Dna-poel, begint men steeds beter te begrijpen, moeten we niet zien als een 'programma', waarvan wij de slaafse uitvoerders zijn. Het beeld van de genen als een blauwdruk van ons leven stamt nog uit de zeventiende eeuw, toen men geloofde dat de hele ontwikkeling van een persoon al besloten lag in de spermacel. Men begint steeds beter te begrijpen dat de ontwikkeling van een persoon allesbehalve een vorm van éénrichtingsverkeer is tussen de genen en de zogenaamde slaafse hogere niveaus, maar eerder berust op een erg geraffineerde en complexe vorm van interactie in alle richtingen. Onze Dna-poel moet niet als een star programma worden gezien, maar eerder als een database waarin enorm veel informatie zit opgeslagen omtrent eiwitten en hun aanmaak en waaruit de hogere niveaus, getriggerd door de omgeving, kunnen putten. Welke elementen er precies worden uitgelicht en welke genen welke eiwitten aanmaken, en welke functies die eiwitten vervullen, wordt niet door de database zelf beslist, maar hangt vooral af van omgevingsfactoren en factoren binnen het individu.[7]

Daarom heeft het ook weinig zin om een al te strikte scheiding te blijven propageren tussen natuur (het niveau van de genen) en cultuur. De twee niveaus lopen maar al te vaak dooreen. Denk aan taal. De genen rusten ons brein uit met een capaciteit om taal op jonge leeftijd als een spons op te kunnen nemen. Maar zonder sociale input zal een peuter nooit tot taal komen. Taal is noch louter het product van cultuur, noch louter het product van natuur, maar vlecht de twee aaneen. Ook cultuur behoort tot de natuur — van die van mensen, maar net zo goed van andere dieren.[8]

Ons huidige pessimistische mensbeeld stamt uit een verleden dat ons heeft opgezadeld met een nefaste scheiding tussen natuur — het zogenaamd dierlijke niveau — en cultuur — wat het prerogatief van de mens zou zijn. In de genen zouden we de ware aard van onze natuur terugvinden, het dierlijke niveau van strijd en hebzucht. Enkel mensen zouden in staat zijn om het zwaard te smeden van cultuur, opvoeding en beschaving, waarmee we die verderfelijke natuur te lijf kunnen gaan.

In plaats van een dergelijke wig te blijven drijven tussen mens en dier, probeerde Darwin net te begrijpen hoe diezelfde natuur waarin die strijd om het bestaan woedt, ook plaats kon maken voor dingen als sympathie, medeleven en trouw, iets wat natuurlijk ook voorkomt bij andere dieren. Om een beeld van Rutger Bregman te gebruiken: als men de vernietigende krachten die tot de vorming van een diamant — empathie — hebben geleid (miljoenen jaren brute en woeste druk, de natuur in al haar meedogenloosheid) zo graag ophemelt, waarom kan men de diamant die er het resultaat van is dan ook niet erkennen en niet net zo goed tot die natuur rekenen? Dat is precies wat Darwin wél probeerde te doen en wat we met Frans de Waal de biologisering van de moraal zouden kunnen noemen.[9]

Empathie is méér dan een illusie waaronder onze werkelijke egoïstische aard zou schuilgaan. Naast strategisch eigenbelang bestaat er ook zoiets als oprechte bekommernis om het welbevinden van anderen. Als ik een kind in een vijver zie verdrinken, dan maak ik niet eerst de calculus wat het mij als individu kan opleveren als ik het kind help. Wel spring ik het kind bijna instinctmatig achterna. Dat is ook de reden dat mensen die iets heldhaftigs hebben verricht daar achteraf meestal helemaal niet snoeverig over doen: hun 'helden'daad was niet het resultaat van een afweging, maar eerder van een automatische impuls. 'Held' voelen deze mensen zich daarom meestal helemaal niet.

Een belangrijke ontdekking die men recent op dit vlak deed, was de ontdekking van spiegelneuronen (rond het begin van het nieuwe millenium). Spiegelneuronen zorgen er kort gezegd voor dat wie kijkt naar een intentionele handeling van een ander die actie zelf ook mee beleeft, zij het op een passievere en minder intense manier. Als we iemand zien glimlachen, echoot die glimlach in ons na — de reden dat we bij het zien van een glimlach ook zelf geneigd zijn te lachen. Dat is bijvoorbeeld wat er gebeurt als een baby van enkele maanden bij het zien van een glimlach teruglacht: de baby 'begrijpt' de sociale context van de lach natuurlijk nog niet. De lach van de baby vindt eerder automatisch plaats: de lachspiegelneuronen van de baby zijn actief, en de baby 'schuift' als het ware vanzelf in lachmodus.

Het onderzoek naar spiegelneuronen staat nog in de kinderschoenen, maar er verschenen reeds vele studies die aangeven dat spiegelneuronen aan de basis zouden liggen van ons empathische vermogen (waarna het zich later op een intellectueler niveau kan ontwikkelen). Denk aan de glimlachende baby. Of aan de onpasselijkheid die we voelen als we iemand zich in de arm zien kerven. Of de horror die ons overvalt als we iemand van een rots zien vallen. Het is deze gevoelsmatige vorm van empathie die ons tot handelen aanzet en die er allicht voor heeft gezorgd dat er later ook complexere, meer intellectuele vormen van empathie zijn kunnen gaan ontstaan.

Voor alle duidelijkheid: spiegelneuronen werden ontdekt bij makaakapen, niet bij de mens.

De mens, een tweebenig wezen

Samen met nog andere dieren (zoals de chimpanzees) loopt de mens moreel gezien op twee benen, om een beeld van Frans de Waal te gebruiken, de beroemde Nederlandse primatoloog: enerzijds een hebzuchtig en competitief been, en anderzijds een empathisch en altruïstisch been.[10] Enerzijds zijn we als mensen uit op ons eigenbelang en stellen we ons bij vele vormen van samenwerking strategisch en niet per se onbaatzuchtig op. Maar anderzijds zijn we als mensen ook altijd op lichamelijk vlak met elkaar verbonden en zijn we geneigd elkaar te helpen en sympathie voor elkaar te voelen. Dit laatste niveau is zelfs primair, want niemand kan ooit tot strategisch gedrag komen als men de ander niet eerst kan inschatten, en dat vraagt al om een begrip van perspectieven, wat maar kan ontstaan als er reeds een natuurlijke verbondenheid (allicht op basis van spiegelneuronen) aanwezig is.

Het probleem met het huidige pessimistische mensbeeld is dat het maar al te vaak een self-fulfilling prophecy wordt: wantrouw je medemens en hij of zij zal zich ernaar gedragen. Koester lage verwachtingen van leerlingen en ze zullen laag scoren. Verwacht strategisch gedrag van een ander land en voor je het weet zit je in een Koude Oorlogssituatie. Wantrouw je werknemers en zadel hen voortdurend op met evaluaties en meta-evaluaties, en je krijgt het soort gedrag dat je net probeert te vermijden.[11]

De uitdaging bestaat erin te geloven in het onbaatzuchtige en goede in de mens. Maar zonder naïef te zijn natuurlijk. Levenservaring blijft dus inderdaad erg belangrijk — daarin treden we de cynicus graag bij.

[1] Bregman, 2015b.

[2] Decreus, 2013, hfst 1-2.

[3] Bregman, 2015a.

[4] Bregman, 2015a.

[5] Decreus, 2013, hfst 1-2.

[6] Bregman, 2015a.

[7] Stelling, 2017; Noble, 2016; Van Brabant, 1 feb 2013.

[8] Stelling, 2017.

[9] de Waal, 2007, p.18-22.

[10] de Waal, 2007, Inleiding en hfst 1.

[11] Bregman, 2015a.

ENGLISH

I still remember well the discussions I had with my fellow economics students at university about whether humans are capable of transcending their self-interest or not. Sooner or later in those debates, a cynical voice would invariably resound, mockingly dismissing the first position as "evidence of a lack of life experience." That accusation made an impression, because most quickly and dutifully joined the cynic—apparently many prefer to see themselves as greedy and egocentric rather than lacking in life experience.

The Homo Economicus

The debate about the nature of human nature has a long history, and in it too the cynic has all too often set the tone, which has led to the current view of humanity being very pessimistic in nature: humans are greedy beings focused on self-interest, capable of cooperation, but only when it fits within a strategic framework of long-term gain. In this sketch we immediately recognize the homo economicus, the cornerstone of free market theory and all of economic science. The homo economicus has flawless insight into his own preferences and rationally strives at all times to maximize his 'happiness' (pleasure).

The subtitle "private vices, public benefits" that Dutch economist Bernard Mandeville used for his book The Fable of the Bees (1714) became seventy years later the main pillar of Adam Smith's free market theory, also known as the theory of the invisible hand. The utilitarian theory of the invisible hand states that people do not trade with each other out of sympathy, but purely out of self-interest. The baker does not sell his bread out of philanthropy, but because he needs money. He seeks the highest possible selling price, while the buyer hopes to pay the lowest possible price. The baker and his potential customers meet at the 'market': if the baker sets his price too high, there will be too few interested buyers. If he sets his price too low, there will be too many interested buyers. Thus a price equilibrium will eventually emerge: that equilibrium is the price that, taking all buyers and suppliers together, considering all individual preferences, yields the most 'happiness' or 'utility.' It is that price that brings the most 'happiness' to society as a whole. In other words: if the government leaves the market free (and does not intervene with price corrections or other measures), then the market functions as an invisible hand that automatically transforms private vices—the greed and egoism of individual market actors—into public benefits.

Where someone like Adam Smith understood all too well that a society encompasses more than the market, that not everyone in ordinary life behaves like a homo economicus, and that the market can also produce socially unjust outcomes, so that government interventions and corrections are desperately needed, the theory of the invisible hand has lived a very different life since the 1980s with the rise of neoliberalism. Especially after World War II, Keynesianism was still very popular: the world lay in ruins, everything had to be rebuilt, so state intervention was urgently needed on all fronts, not only in terms of infrastructure, but also in terms of expanding what we have come to call the social welfare state, with a strong civil society that was in almost constant consultation with the government and thus bridged the gap between voter and politics. Toward the end of the 1970s, however, this model began to crumble. Already in the 1950s, a number of economists and intellectuals (the so-called Mont Pelerin Society, founded by Friedrich von Hayek and Milton Friedman, among others) had begun building an entire network of think tanks and university and journalistic contacts. With the oil crisis of the 1970s, they saw their chance, and soon a neoliberal wind began to blow through the ranks of power, which among other things resulted in greed no longer being merely tolerated, but also being extolled and encouraged. The greedier the individual, the more smoothly the Invisible Hand of the market could function, was the idea. Greed is good!

This forms one of the central premises of the philosophy of Ayn Rand, a Russian dissident who emigrated to America and had a very great influence in America, especially with her philosophical novels. Her novel Atlas Shrugged, an unvarnished ode to ruthless and shrewd entrepreneurship, is the most read book in America after the Bible—not for nothing is an entire generation of Silicon Valley entrepreneurs' children named after heroes from her work. Another idea central to her work is that there can never be enough market. The public domain must be completely privatized. Even personal relationships must be placed under the sign of the market. If I do a friend a favor, I thereby sabotage the market. I must ask money for it. If I don't do that, I will be taken advantage of in no time. Instead of friendship and trust, we need contracts.

Characteristic of the current view of humanity is that it is based on a sharp opposition between nature and culture—or between animal and human. Humans would naturally be greedy, belligerent and competitive, in short 'animal-like.' But fortunately they know (unlike other animals), as the crown of evolution, something like culture and civilization, so that they can keep that 'animal' base layer within bounds and live together in a 'humane' way. Culture, however, remains only a thin veneer. Natural egoism and violence can thus be exposed again.

The opposition between nature and culture has strong roots in philosophy and biology, where economic science has constantly borrowed. It is interesting to probe those roots, especially now that today a fierce headwind has arisen from those first disciplines against the nature-culture dualism, and thus also against the prevailing pessimistic view of humanity.

Hobbes. Darwinism. Life a Constant Struggle and Competition.

The relationship between human and animal has probably always occupied humans. Prehistoric cave paintings mainly depict animals. But the fact that humans painted them, and not the other way around, must have given our ancestors something to think about.

From classical antiquity, humans liked to see themselves as an intermediate being, hovering between the earthly and the divine. By earthly, they meant the instinctive, aggressive and unruly in us—the animal-like—while the divine was supposed to help us transcend that—through reason, language or our morality. This classical dichotomy between nature and the divine level of culture and civilization continues to resonate throughout history, with the difference that the cultural level gradually came to be seen not as divine in origin, but as the outcome of a social construct. The seventeenth-century English philosopher Thomas Hobbes presented the world with a famous thought experiment: imagine that all people would live stateless, without laws and a police and judicial power—the so-called state of nature—what would that life look like? According to Hobbes, such a state would be unsustainable. People would be in a state of permanent war and everyone would constantly be after each other's lives. People would constantly live in uncertainty and stress. And paralyzed by fear, no one would be able to build anything. There could be no question of property, because whoever possesses something would only be vulnerable.

It is therefore logical, Hobbes argues, that people would choose another form of coexistence over that 'bestial' way of the state of nature. People understand that it is in their self-interest to enter into a kind of social contract with each other, in which they agree to no longer use violence. The monopoly on violence would henceforth rest with a sovereign ruler, whom Hobbes called the Leviathan after the monster in the Old Testament, from whom so much deterrence emanates that one henceforth adheres to the newly agreed rules of civilization, so that property and cooperation become possible.

The basic idea of Hobbes' social and political philosophy is thus that humans are naturally greedy and evil beings and that therefore a socially constructed counterforce is needed to suppress that violent instinctiveness. That cultural counterforce does not come from god, but is the product of a social contract, and thus ultimately goes back to language or reason.

This vision also emerges in The Origin of Species, the book with which Darwin introduced the world to evolutionary theory. He himself drew inspiration from the work of Robert Thomas Malthus, an eighteenth-century British thinker who showed that the growth of a population always rises exponentially, while the increase in food needed for that population only rises linearly, which at some point must inevitably lead to a survival struggle within the species. According to Darwin's evolutionary theory too, individuals of the same species live in constant mutual struggle, except that the evolutionary struggle is not about who is strongest, but about who is best adapted to the environment. The variations within a species that offer the best adaptation to the environment produce the 'fittest individuals,' so that these variations have the best chance of spreading within the species.

Because Darwin also shows in his book that humans descend from the great ape, thereby definitively cutting the umbilical cord with god and rooting humanity more firmly than ever in the animal kingdom, he expected a great deal of resistance from his contemporaries. That resistance naturally came and is even present today. But contrary to his expectations, his theory was also received with enormous enthusiasm, precisely because it connected with what had meanwhile become a beloved view of humanity: humans as naturally greedy and egoistic beings. The bridge Darwin had built with nature, which now appeared to be one great evolutionary competitive arena, came at just the right time and seemed definitive, 'scientific' proof of the fact that humans are naturally egoistic. This was especially welcomed enthusiastically by the rich. Bankers like Carnegie and Rockefeller saw in Darwin's theory a legitimization of their success. The world is one big battlefield and it is normal that there are winners and losers. The rich simply follow a natural law and no one can blame them for emerging from the natural struggle as the 'fittest individuals.'

Neo-Darwinism

With the discovery in the 1950s of DNA and genes, a shift occurs in biology and Darwin's theory begins to be viewed through different glasses. Darwin had based his theory on variations occurring within species, but how those variations came about, he did not know. A contemporary of Darwin, Mendel, had already lifted a corner of the veil—even though his theory remained under the radar for a long time—by showing that some traits are dominant and others recessive, which means that in crossbreeding the dominant traits will displace the recessive ones (handy knowledge for horse and dog breeders, for example). But it wasn't until the discovery of DNA and the copying process in procreation that one realized that the variations so crucial to Darwin's theory are the product of errors in the copying process from DNA to RNA, and back.

The new view—neo-Darwinism—means that the evolutionary mechanism is no longer seen as playing at the level of individuals, but at the level of genes. The individual would merely be a slavish robot of his genetic material. Individuals are used by the 'selfish' genes to be able to pass themselves on to the next generation. The metaphor of selfish genes comes from one of the best-known books produced by the neo-Darwinist camp, The Selfish Gene by Richard Dawkins. Even though Dawkins emphasizes that it is only a metaphor—genes know no feelings and intelligence, and thus cannot literally be selfish—almost everyone, including himself, constantly lapses into a literal interpretation of it. The genes constantly pull the wool over our eyes by presenting us with the illusion that there is such a thing as individuality and free will. They enchant us with delusions like infatuation and excitement, in order to secretly pass on copies of themselves to the next generation.

Neo-Darwinists explain cooperation in nature by using mathematical models to show that it is advantageous for the genes. Thus they discovered three important mechanisms: kin selection, reciprocal altruism and indirect reciprocity. Kin selection, for example, works as follows: my sister's genes are half identical to mine, so it is advantageous for our gene pool that we help and protect each other, so that in total there will be more chance that our genetic material reaches the finish line of the next generation.

Especially the studies on reciprocal altruism have become very well known: things like game theory and the prisoner's dilemma spoke very strongly to the imagination during the Cold War. Game theory revolves around the question of which action the mutually distrustful participants in a competitive setting should best choose. Using mathematical models, one reviews all options and then calculates what the most successful strategy is.

The neo-Darwinist once again confirms the image of the naturally greedy human, slave as he is to his selfish genes.

Headwind

We saw earlier that neoliberalism began a fierce advance from the late 1970s. Political factors were especially important here, but the popularity of neo-Darwinism, with a view of humanity that plays very much into neoliberalism's hands, has certainly also played a role. When the political landscape is thoroughly shaken up again at the end of the 1980s and the Wall falls, neoliberalism and its associated view of humanity seem completely unstoppable: humans are egoistic, greedy beings, and we might as well start from an economic (and increasingly also sociological and psychological) model that takes this into account, instead of naively starting from other premises only to have to discover afterward that it doesn't work—as in the Soviet Union.

Yet criticism of the current view of humanity is very much in place. Already in the nineteenth century, many scholars, including the renowned Russian anarchist prince Kropotkin, contested the view that there is nothing but struggle and competition in nature. Kropotkin wrote the book Mutual Aid and pointed out that there is actually enormous cooperation among animals, which given the hostility of the environment was often vital.

From the thinking of Kropotkin and others, sociobiology arose, a discipline in which one looks at the social behavior of animals. Many sociobiologists began to wonder whether the evolutionary mechanism might also play at the group level—what is called group selection. Group selection is still a fierce point of contention among biologists today, and the question of whether the evolutionary mechanism can also play at the group level, instead of only at the individual level, is still unresolved.

Darwin himself also speculated at the time about the possibility of the existence of group selection. Besides struggle and competition, he also had an eye for many other forces in nature, such as sympathy, compassion, empathy, loyalty and altruism. The big question he wrestled with for decades was how such forces could have arisen against the background of what is indeed a ruthless evolutionary struggle.

The neo-Darwinist, however, cannot even take such a question seriously. For the neo-Darwinist, the individual perspective—to which empathy and sympathy belong—is illusory and only the level of genes counts. For the neo-Darwinist, for example, the excitement, attraction and love during sexuality are nothing more than an illusory spectacle that the genes present to us to achieve their own goal.

This is called the distinction between the proximate and the ultimate level. Imagine a gigantic cruise ship sailing south, with on the top deck a swimming pool containing two people drifting in their bobbing inflatable boats in two different directions. One person has the feeling that he is moving north, while the other feels he is drifting south. That is the proximate level. But whoever flies above the boat in a helicopter sees it differently. He experiences it from the so-called ultimate perspective and for him the boats are both drifting south. For the neo-Darwinist, that latter level is the only level that matters—the real level.

Today, however, more and more scientists, including biologists, seem convinced that it is nonsensical to reduce individuals to their genes. Our DNA pool, one is beginning to understand better and better, should not be seen as a 'program' of which we are the slavish executors. The image of genes as a blueprint for our lives still comes from the seventeenth century, when people believed that the entire development of a person was already decided in the sperm cell. One is beginning to understand better and better that the development of a person is far from a form of one-way traffic between genes and the so-called slavish higher levels, but rather rests on a very sophisticated and complex form of interaction in all directions. Our DNA pool should not be seen as a rigid program, but rather as a database in which an enormous amount of information about proteins and their production is stored and from which the higher levels, triggered by the environment, can draw. Which elements are precisely highlighted and which genes produce which proteins, and what functions those proteins fulfill, is not decided by the database itself, but depends mainly on environmental factors and factors within the individual.

Therefore it also makes little sense to continue propagating too strict a separation between nature (the level of genes) and culture. The two levels all too often intermingle. Think of language. Genes equip our brain with a capacity to absorb language at a young age like a sponge. But without social input, a toddler will never come to language. Language is neither purely the product of culture, nor purely the product of nature, but interweaves the two. Culture also belongs to nature—that of humans, but just as much that of other animals.

Our current pessimistic view of humanity stems from a past that has saddled us with a pernicious separation between nature—the supposedly animal level—and culture—which would be the prerogative of humans. In the genes we would find the true nature of our nature, the animal level of struggle and greed. Only humans would be able to forge the sword of culture, education and civilization, with which we can tackle that pernicious nature.

Instead of continuing to drive such a wedge between human and animal, Darwin tried precisely to understand how that same nature in which that struggle for existence rages could also make room for things like sympathy, compassion and loyalty, something that naturally also occurs in other animals. To use an image from Rutger Bregman: if one so likes to extol the destructive forces that led to the formation of a diamond—empathy—(millions of years of brute and fierce pressure, nature in all its ruthlessness), why can one then not also recognize the diamond that is the result of it and count it just as much as part of that nature? That is precisely what Darwin tried to do and what we could call, with Frans de Waal, the biologization of morality.

Empathy is more than an illusion under which our real egoistic nature would hide. Besides strategic self-interest, there is also such a thing as genuine concern for the well-being of others. If I see a child drowning in a pond, I don't first make the calculation of what it can yield me as an individual if I help the child. Rather, I jump in after the child almost instinctively. That is also the reason that people who have performed something heroic usually don't boast about it afterward at all: their 'heroic' deed was not the result of a consideration, but rather of an automatic impulse. These people therefore usually don't feel like 'heroes' at all.

An important discovery recently made in this area was the discovery of mirror neurons (around the beginning of the new millennium). Mirror neurons, in short, ensure that whoever looks at an intentional action of another also experiences that action themselves, albeit in a more passive and less intense way. When we see someone smile, that smile echoes in us—the reason we are also inclined to laugh when we see a smile. That is, for example, what happens when a baby of a few months laughs back when seeing a smile: the baby doesn't yet 'understand' the social context of the laugh, of course. The baby's laugh happens rather automatically: the baby's mirror neurons for laughing are active, and the baby 'shifts' into laugh mode as it were automatically.

Research on mirror neurons is still in its infancy, but many studies have already appeared indicating that mirror neurons would be at the basis of our empathetic ability (after which it can later develop at a more intellectual level). Think of the smiling baby. Or the nausea we feel when we see someone cut themselves in the arm. Or the horror that overcomes us when we see someone fall from a rock. It is this emotional form of empathy that spurs us to action and that has probably ensured that later, more complex, more intellectual forms of empathy could also arise.

For clarity: mirror neurons were discovered in macaque monkeys, not in humans.

The Human, a Bipedal Being

Together with other animals (like chimpanzees), humans morally walk on two legs, to use an image from Frans de Waal, the famous Dutch primatologist: on the one hand a greedy and competitive leg, and on the other hand an empathetic and altruistic leg. On the one hand, we as humans are out for our self-interest and in many forms of cooperation we position ourselves strategically and not necessarily selflessly. But on the other hand, we as humans are also always physically connected to each other and we are inclined to help each other and feel sympathy for each other. This latter level is even primary, because no one can ever come to strategic behavior if one cannot first assess the other, and that already requires an understanding of perspectives, which can only arise if there is already a natural connectedness (probably based on mirror neurons) present.

The problem with the current pessimistic view of humanity is that it all too often becomes a self-fulfilling prophecy: distrust your fellow human and he or she will behave accordingly. Maintain low expectations of students and they will score low. Expect strategic behavior from another country and before you know it you're in a Cold War situation. Distrust your employees and constantly saddle them with evaluations and meta-evaluations, and you get exactly the kind of behavior you're trying to avoid.

The challenge consists in believing in the selfless and good in humans. But without being naive, of course. Life experience thus remains very important indeed—in this we gladly join the cynic.